Ο Χριστός και το "Ενανθρωπισμένο Πρόσωπό του"

Μια φίλη έφερε στο προσκήνιο, με την έντονη αντίδρασή της, ένα πολύ ενδιαφέρον ερώτημα: Δεν έχει άραγε ο Χριστός ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΠΡΟΣΩΠΟ; Κι αν δεν έχει μπορούμε να λέμε ότι είναι ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΟΠΩΣ ΕΜΕΙΣ; Πράγματι η φίλη μας αντέδρασε στη παρακάτω πρόταση θεολόγου, του Ι.Δ. Η πρόταση που αναστάτωσε τη φίλη μας έχει ως εξής: «Ο Χριστός ΕΙΝΑΙ Θεός αληθινός και έλαβε σάρκα εκ Πνεύματος Αγίου και Μαρίας της Παρθένου. Έτσι ΔΕΝ ΕΧΕΙ ανθρώπινο πρόσωπο παρά ο Ίδιος ΕΙΝΑΙ το Δεύτερο Πρόσωπο της Αγίας Τριάδος». Όπως θα δούμε, το όλο θέμα περιστρεφόταν γύρω από την πολυσημία του όρου “πρόσωπο”. Η Λυδία εννοούσε το “πρόσωπο” ως ΦΑΝΕΡΩΣΗ του ΕΙΝΑΙ, της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλ. ανθρωπολογικά, που σημαίνει από την οπτική γωνία του ανθρώπου και ξεκινώντας από τον άνθρωπο (θα λέγαμε «εκ των κάτω προς τα άνω»), ενώ αντίστροφα ο θεολόγος Ι.Δ., φίλος της Λυδίας, το εννοούσε ως ΥΠΟΣΤΑΣΗ του ΕΙΝΑΙ, δηλ. θεολογικά, που σημαίνει από την οπτική γωνία του Θεού και ξεκινώντας από τον Θεό (θα λέγαμε «εκ των άνω προς τα κάτω»).

1. Στη συνέχεια λοιπόν αυτής της αντίδρασης της Λυδίας ο φίλος Kostas Bousbouras αντέδρασε με τη σειρά του γράφοντας στην Λυδία σε προοπτική “θεολογική” («εκ των άνω προς τα κάτω»): «Γνωρίζετε την θεολογική διάκριση φύσεως/προσώπου;; ... Ναι, ο Χριστός δεν έχει ανθρώπινο πρόσωπο !!! Ο Χριστός έχει ΔΥΟ φύσεις αλλά τις έχει σε ΕΝΑ πρόσωπο – και το πρόσωπο αυτό προϋπάρχει της ενανθρώπισης, άρα δεν μπορεί να είναι ανθρώπινο, είναι “θεϊκό” [Η πρόταση προϋποθέτει ότι η φύση δεν υπάρχει ποτέ γυμνή, στον εαυτό της, αλλά υπάρχει πάντα σε ένα πρόσωπο]. Το πρόσωπο του Χριστού –συνέχισε ο Kostas Bousbouras – υπάρχει ως Ο Μονογενής Υιός και Λόγος του Θεού, που ψάλλουμε και στην Λειτουργία. Τί σας προβληματίζει σε αυτό;; Αυτό ακριβώς είναι μία πρόσθετη ένδειξη (τουλάχιστον ένδειξη, αν όχι κραυγαλέα απόδειξη...) ότι το Πρόσωπο είναι που δίνει υπόσταση στην φύση, που την αναλαμβάνει και την καθορίζει, και όχι το αντίστροφο, δηλαδή δεν καθορίζει η φύσις το πρόσωπο. Αυτό, στην ουσία του, είναι η ελευθερία που έχει το πρόσωπο και που δεν έχει η φύσις - η φύσις είναι νομοτέλεια, όχι ελευθερία. Και στην έσχατη συνέπειά της η νομοτέλεια της ΚΤΙΣΤΗΣ φύσης είναι ο Θάνατος». «Αν, ΑΝ, το πρόσωπο του Χριστού υποστασιάζει την ελευθερία, δεν την υποστασιάζει ως “ελευθερία” επιλογής (ηθική) ή αίσθημα ελευθερίας (ψυχολογία, ρομαντισμός, κλπ) αλλά ως ελευθερία από τον Θάνατο, ως αληθινή ζωή, ως αληθινό Είναι και όχι ως ένα (εφήμερο, παροδικό) Είναι-προς-Θάνατον. Το πρόσωπο του Χριστού, ως ΘΕΟΥ, έχει ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΗ ελευθερία. Είναι ο μόνος που μπορεί να πει "Εγώ ειμί ο ΩΝ" ! Κι εδώ θα θυμίσω και την περίφημη φράση του Παλαμά, ότι ο Θεός είπε εγώ ειμί ο Ών, και δεν είπε εγώ ειμί η Ουσία (ουσία και φύσις είναι σχεδόν συνώνυμα) διότι <<ού γαρ εκ της ουσίας ο Ων αλλ' εκ του Όντος η ουσία>>. Γι αυτό και όχι τυχαία, αμέσως μετά τη φράση του ύμνου που σας ανέφερα πριν, προστίθεται το ΑΘΑΝΑΤΟΣ : Ο Μονογενής Υιός και Λόγος του Θεού ΑΘΑΝΑΤΟΣ υπάρχων και καταδεξάμενος, δια την ημετέραν σωτηρίαν ΣΑΡΚΩΘΗΝΑΙ... κλπ, τα υπόλοιπα είναι γνωστά». «Αυτά περί του προσώπου του Χριστού που ΔΕΝ είναι ανθρώπινο, χωρίς αυτό να μειώνει καθόλου την ανθρωπινότητά Του. Απ' εναντίας, εάν ήταν ανθρώπινο δεν θα είχαμε καμία ελπίδα σωτηρίας. Αλλά πρέπει να καταλάβει κανείς βαθιά τί σημαίνουν αυτοί οι όροι, το πρόσωπον/υπόστασις και η φύσις/ουσία, πράγμα που δεν είναι καθόλου εύκολο...» [Σημειωτέον ότι η πρόταση “ο Χριστός δεν έχει ανθρώπινο πρόσωπο” είναι ανάλογη της πρότασης “η ανθρωπότητα του Χριστού δεν έχει ιδιά υπόσταση, είναι ανυπόστατη”. Και οι δυ προτάσεις θεωρούνται θέσφατα από τους νεο-αλεξανδρινούς (ή νεοχαλκηδόνιους)].

2. Με τη σειρά μου έγραψα κι εγώ στη Λυδία (σε προοπτική θεολογική αλλά κάπως διαφορετική από αυτή των άλλων):

(1) «Το “Ο Χριστός είναι Θεός αληθινός και έλαβε σάρκα εκ Πνεύματος Αγίου και Μαρίας της Παρθένου. Έτσι ΔΕΝ ΕΧΕΙ ανθρώπινο πρόσωπο παρά ο Ίδιος ΕΙΝΑΙ το Δεύτερο Πρόσωπο της Αγίας Τριάδος”, είναι γενικά σωστή σαν πρόταση αν και ΠΑΡΑΝΟΗΣΗΜΗ λόγω διατύπωσης. Εγώ όμως θα την έγραφα ως εξής:

(2) «Ο Χριστός είναι Θεός αληθινός και έλαβε σάρκα εκ Πνεύματος Αγίου και Μαρίας της Παρθένου. Έτσι το πρόσωπό του δεν ΕΙΝΑΙ ΑΠΛΑ ανθρώπινο παρά ΕΙΝΑΙ το δεύτερο και ΣΑΡΚΩΜΕΝΟ πρόσωπο της αγίας Τριάδος, ο Υιός. Ο Ίδιος –ως ΑΝΘΡΩΠΟΣ– ΕΙΝΑΙ το Δεύτερο Πρόσωπο της Αγίας Τριάδος».

ΥΓ. Οι παραπάνω διατυπώσεις προϋποθέτουν όμως κάτι που δεν είναι αυτονόητο για τη λέξη "πρόσωπο" : ότι δεν "ΕΧΟΥΜΕ απλώς πρόσωπο" αλλά ότι "ΕΙΜΑΣΤΕ ριζικά πρόσωπο". Η Λυδία μετά από αυτή τη διατύπωση μου είπε πως κατανοεί την θεολογική πρόταση και χάρηκα.

3. Στη συνέχεια αυτών ο Dimitris Iliadis, με αφετηρία μια άλλη αντίληψη περί προσώπου, και προοπτική ανθρωπολογική (εκ των κάτω προς τα πάνω), μια άλλη προσωπολογία από αυτήν που ταυτίζει το πρόσωπο με την υπόσταση, έθεσε το εξής ερώτημα: «Αυτό που γράφει ο Κ.B. δεν το καταλαβαίνω. Ότι ο Ιησούς δεν έχει ανθρώπινο πρόσωπο, κι επίσης ότι το πρόσωπο του Χριστού προϋπάρχει της ενανθρώπησης. Ο Λόγος, προϋπήρχε πριν την ενανθρώπιση, κι ο Λόγος, έγινε σάρκα στο ανθρώπινο πρόσωπο του Ιησού» [αποδίδοντας με αυτό τον τρόπο ένα ανθρωποκεντρικό περιεχόμενο στο “πρόσωπο” και διακρίνοντάς το από την “υπόσταση”]. Προσέθεσε ότι ο Λόγος «ήταν υπόσταση πριν την Ενανθρώπησή Του, ασφαλώς και ήταν. Αλλά τι θα ξέραμε και τι θα λέγαμε για τις τρεις υποστάσεις του Θεού αν δεν ενσαρκωνόταν ο Λόγος; Θα μιλούσαμε σήμερα για την Αγία Τριάδα; Δεν νομίζω». «Αυτό που θέλω να τονίσω Κώστα είναι αυτό που (νομίζω) έχουμε όλοι μας ανάγκη, (όχι μόνο οι Ορθόδοξοι), να κατανοήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο την κυριολεκτικά γνήσια ανθρωπότητα του Ιησού. Την Θεότητά Του την γνωρίζουμε, την ανθρωπότητά Του έχουμε ανάγκη ως άνθρωποι να νοιώσουμε σ' αυτήν την πλευρά της αιωνιότητας. Όποιος άγγιξε τον Ιησού άγγιξε τον ίδιο τον Θεό. Λέει ένας Ευαγγελικός ύμνος για την Παναγία, νομίζω είναι κι ο μοναδικός "Mary did you know when you kissed your baby you kissed the face of God?" Την Θεότητα του την γνωρίζουμε. Έγινε κατά πάντα άνθρωπος χωρίς αμαρτία. Μπορούμε να αισθανθούμε τον Ιησού να εκπροσωπεί ως Άνθρωπος και την Θεοτόκο, τον άνθρωπο παναγία, όλους τους αγίους κι όλους τους αμαρτωλούς, πιστούς κι απίστους, μπορούμε;». Στα παραπάνω ο Δ.Η. νομίζω αναφέρεται στην επιστημολογική προτεραιότητα του ενανθρωπισμένου προσώπου του Χριστού (ως πόρτας εισόδου στην Τριάδα) ο δε Κ.Β. στην οντολογική προτεραιότητα του θείου προσώπου-υπόστασης (ως θεμελίου της ενσάρκωσης). Έχουν και οι δυο δίκαιο αλλά μιλάνε από δυο αντίστροφες οπτικές γωνίες.

Ο Δ.Η. συνέχισε στη γραμμή της ανθρωποκεντρικής προσωπολογίας: «Εννοείται ότι πρό της Ενανθρώπισης, ο Λόγος ΔΕΝ ήταν πρόσωπο" εννοώ ότι δεν είχε ανθρώπινο πρόσωπο, εννοώ ότι ο Λόγος έγινε ανθρώπινο πρόσωπο στην Ενανθρώπιση του Ιησού. Αυτή είναι η Θεϊκή κι η ανθρώπινη ομορφιά του Χριστιανισμού, ο Χριστός ο Υιός του Θεού 100% και ο Υιός του ανθρώπου 100%, για να είναι στους αιώνες ο αντιπρόσωπος του Θεού στον άνθρωπο και του ανθρώπου στον Θεό. Πραγματικά πιστεύω ότι η Σύνοδος της Χαλκηδόνας μας τα εξήγησε αυτά».

4. Στο σημείο αυτό επεσήμανα: «Λες, "πραγματικά πιστεύω ότι η Σύνοδος της Χαλκηδόνας μας τα εξήγησε αυτά." Νομίζω ότι η Σύνοδος περιορίστηκε (δυστυχώς) στο να ορίσει απλώς την ομωνυμία μεταξύ "υποστάσεως" των αλεξανδρινών και "προσώπου" των αντιοχειανών χωρίς να εξηγήσει απολύτως τίποτα για το περιεχόμενο των όρων. Μακάρι να το είχε κάνει αλλά δυστυχώς δεν προκύπτει από τα πρακτικά. Εκείνο που έκανε είναι να πει ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ του Χριστού αναφέρεται στο επίπεδο της υποστάσεως-προσώπου και η ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ στο επίπεδο των φύσεων. Αυτό ναι, το έκανε. Η θεολογία είναι υποχρεωμένη να αναπληρώσει τα κενά της Συνόδου (και αυτής και των άλλων) και να αποφασίσει αν η "υπόσταση-πρόσωπο" είναι κατηγορία πρωτογενώς "θεολογική" ή πρωτογενώς "ανθρωπολογική" (υπογραμμίζω το πρωτογενώς), αν δηλ. το πρόσωπο είναι καταρχάς ΘΕΙΑ πραγματικότητα ή ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ πραγματικότητα.

5. Ο Κ.Β. απήντησε με τη σειρά του: «πώς καταλαβαίνετε, πώς το εννοείτε, αυτό που λέτε ότι ‘ο Λόγος προϋπήρχε πριν την ενανθρώπηση, κι ο Λόγος έγινε σάρκα στο ανθρώπινο πρόσωπο του Ιησού’;; Εννοείτε ότι πρό της Ενανθρώπισης, ο Λόγος ΔΕΝ ήταν πρόσωπο;; Ότι, δηλαδή έγινε πρόσωπο, όταν ενανθρώπισε, άρα το πρόσωπο είναι ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ; Ότι, δηλαδή, πριν την Ενανθρώπισή Του, ως ο Δεύτερος της Τριάδος, ήταν κάτι απρόσωπο;;». Αναφερόμενος μάλλιστα στη χρήση των τεχνικών όρων στη θεολογία, ο ίδιος επεσήμανε ότι «κατά μία έννοια, όλοι οι 'όροι' είναι τεχνικοί, είναι με άλλα λόγια λεκτικές πινακίδες που θέλουμε να δείξουν κάτι ( = να σημάνουν, εξ ού και η 'σημασία' μίας λέξεως). Εν προκειμένω όμως ο όρος πρόσωπο δεν είναι καθόλου εφεύρεση της σύγχρονης θεολογίας και είναι πελώριας υπαρξιακής σημασίας. Ο Θεός υπάρχει και μας φανερώνεται πάντοτε και μόνον ως Πρόσωπο - ποτέ ως φύσις ή ουσία. Και μάλιστα, όπως λέει ο Παύλος, "εν προσώπω Ιησού Χριστού».

«Το πρόσωπο, από τη θεολογική σκοπιά, είναι εξ ορισμού έννοια σχεσιακή, που σημαίνει ότι έρχεται σε απόλυτη αντίθεση με το "άτομο" - αυτό είναι σύγχρονος όρος και σύγχρονο πάθος επίσης : ο φοβερός μας ατομι(κι)σμός, η υπεράσπιση του ατόμου μας και η επιβολή του σε άλλα άτομα. Εμείς, δεν είμαστε ΑΚΟΜΑ πρόσωπα όπως είναι ο Θεός, αλλά αυτή είναι η Κλήση που μας απηύθυνε (και που μας κατέστησε ελεύθερα και έμφρονα όντα) και η ροπή, η τάση που μας απέμεινε μετά από τη φοβερή Πτώση μας. Το Άτομο είναι η διαστροφή του Προσώπου. Για αυτό στα ζώα δεν έχουμε ούτε Άτομο (ατομικότητα) ούτε και Πρόσωπο. Και φυσικά ούτε Πολιτισμό, που είναι απότοκος αυτών των ειδοποιών χαρακτηριστικών του ανθρώπου, ως εικόνας (έστω και αμαυρωμένης) του Δημιουργού του. Δυστυχώς, δεν μπορώ να επεκταθώ σε βαθύτερες αναλύσεις διότι και ο χρόνος δεν μου φτάνει αλλά και το μέσον αυτό, το φέισμπουκ, δεν είναι πρόσφορο για βαθιά μάθηση - ούτε καν... Όπως το ξαναείπα, χρειάζεται πολλή μελέτη, στρώσιμο στην καρέκλα και διάβασμα. Διότι πρόκειται για ένα πέλαγος, έναν ωκεανό, ιστορίας και θεολογίας, και το να πιανόμαστε από λέξεις και φράσεις, όντας άσχετοι, είναι σαν να προσπαθούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για έναν ωκεανό, κρατώντας στα χέρια μας ένα μπουκαλάκι με λίγο από το νερό του και στεκόμενοι εις το βουνό ψηλά εκεί... Το λέω αυτό χωρίς διάθεση ελέγχου ή πειράγματος, αλλά η αλήθεια πολλές φορές είναι στυφή ή πονάει. Αλλά τελικά λυτρώνει. Πάντοτε!!»

6. Η δική μου προσέγγιση είναι διαλεκτική (και “εκ των κάτω” και “εκ των άνω”) : «Μια πρώτη αλλά βασική παρατήρηση στην θεολογική προσωπολογία (όχι στη φιλοσοφική ή την ψυχολογική ή την κοινωνιολογική προσωπολογία αλλά στη θεολογική το επαναλαμβάνω) είναι η εξής: στην ανατολική θεολογία τουλάχιστον, ο όρος "πρόσωπο-πρόσωπα" (γιατί ένα πρόσωπο=κανένα πρόσωπο) κυριολεκτείται ΜΟΝΟΝ επί Θεού και είναι όπως είπα ταυτόσημος με τον όρο “υπόσταση”. [ΥΠΟΣΤΑΣΙΣ= προσωπική υπόστασις και ΠΡΟΣΩΠΟ=ενυπόστατο πρόσωπο]. Δηλ, μόνον ο Θεός είναι stricto sensu πρόσωπα, προσωπικές υποστάσεις. Στον άνθρωπο το "πρόσωπο" κατηγορείται ΜΟΝΟΝ κατά μετοχήν στην προσωπότητα του Θεού. Διότι ο άνθρωπος από μόνος του (χωρίς μετοχή στην προσωπότητα του Θεού) είναι και παραμένει άτομο. Το πρόσωπο δηλ. στη θεολογία αυτή παίζει από πάνω προς τα κάτω δια μετοχής στα άνω και όχι αντίστροφα, από κάτω προς τα πάνω δι'αναλογίας αποφατολογικής. Και τούτο διότι κινούμαστε σε πλαίσιο θεο-οντολογίας και όχι οντο-θεολογίας που είναι η ακριβώς αντίστροφη προοπτική». Επεσήμανα επίσης ότι το “πρόσωπο” εδώ δεν έχει την έννοια του face (human face) αλλά την έννοια του person (personhood), όχι του personality, αλλά του θεμελίου της υπάρξεως, δηλ. της υποστάσης (υφεστάναι-subsistentia).

7. Πρέπει όμως να πω ότι είναι πολύ συνηθισμένη η διατύπωση (1) του θεολόγου Ι.Δ. για το ΠΡΟΣΩΠΟ στην οποία αντέδρασε η Λυδία διότι είναι ανάλογη –και στη συνέχεια– της νεο-αλεξανδρινής θεωρίας περί ΑΝ-ΥΠΟΣΤΑΣΙΑΣ, όπως λέγεται, της ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ του Χριστού. Η διατύπωση αυτή για την ανθρωπότητα όπως και η πρόταση (1) για το ανθρώπινο πρόσωπο είναι πέρα για πέρα ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ. Διότι, κατά τη γνώμη μου τουλάχιστον, η ανθρωπότητα του Χριστού ΔΕΝ ήταν ακριβώς "ΑΝ-ΥΠΟΣΤΑΤΗ" tout court (=χωρίς υπόσταση, θεμέλιο, στον αέρα) αλλά ήταν "ΜΗ-ΙΔΙΟ-ΥΠΟΣΤΑΤΗ" (δεν πάταγε στον ίδιο τον εαυτό της από ΜΟΝΗ της, αυτόνομα). Και τούτο διότι ήταν "ΕΝ-ΥΠΟΣΤΑΤΗ" στον Λόγο (πάταγε, θεμελιωνόταν στον Λόγο - ούτε στον εαυτό της, ούτε στον αέρα). Αντίστοιχη παρανόηση νεο-αλεξανδρινή, όπως για την "ανθρώπινη φύση" του Χριστού υπάρχει λοιπόν και για το "ανθρώπινο πρόσωπό" του. Ο Χριστός δεν ΗΤΑΝ (ή αν θέλουμε δεν "είχε") ΑΠΛΑ ανθρώπινο πρόσωπο, ιδιο-υπόστατο πρόσωπο, αλλά "είχε" (ήταν) το ΣΑΡΚΩΜΕΝΟ πρόσωπο του Λόγου.

Αυτό είναι νομίζω που δεν βλέπει ξεκάθαρα η νεο-αλεξανδρινή θεολογία: ότι αποκλείονται στον Χριστό τόσο η "ιδιο-υποστασία" της ανθρώπινης φύσης και προσώπου του, όσο και η "αν-υποστασία" τους και γι' αυτό το τελευταίο η Λυδία δικαίως εξανέστη όπως και σύμπασα η δυτική θεολογία όταν λέμε ότι ο Χριστός στερείται ανθρωπίνου προσώπου !!!!!! ΄Αλλο λοιπόν το "μη-ιδιο-υπόστατο" πρόσωπο και άλλο το "εν-υπόστατο" πρόσωπο. Γι’αυτό μιλάω συνεχώς για σαρκωμένο, ενανθρωπισμένο “πρόσωπο” του Λόγου: γιατί σαρκώθηκε, ενανθρώπισε ο Λόγος ως άκτιστη “προσωπική υπόσταση” (πρόσωπο-υπόσταση) όχι ως άκτιστη “θεϊκή φύση”. Καθόσον η “θεική φύση” είναι αδύνατον να γίνει “ανθρώπινη φύση”. Αυτό θα σήμαινε “τροπή” στη φύση (ατρέπτως ενανθρωπίσας). Ο Λόγος ως πρόσωπο, το πρόσωπο του Λόγου “εγένετο” σάρξ. Δεν “εγένετο” σάρξ η φύση του Λόγου.

Και δεν το βλέπουν αυτό το τόσο απλό πράγμα οι νεο-αλεξανδρινοί διότι διακατέχονται από αντι-αντιοχειανό μένος και οτιδήποτε μιλάει για την ανθρωπότητα του Χριστού ή για την ανθρώπινη προσωπότητα του Χριστού συγκεκριμένα, το βλέπουν ως νεστοριανικό στη συνέχεια της καταδίκης των "τριών κεφαλαίων" από την Ιουστινιάνεια 5η Οικουμενική που είναι το μελανότερο ίσως σημείο (μαζί με την Έφεσο) της Συνοδικής ιστορίας. Συγχωρείστε μου την έκφραση αλλά έχουν πάθει θεολογικό στραβισμό (και αναφέρομαι εδώ στους Ορθοδόξους ως νεο-αλεξανδρινούς).

8. Θα πρέπει να προστεθεί επίσης και τούτο σχετικά με τη δική μου προσέγγιση, την διαλεκτική (εκ των “κάτω προς τα άνω” και εκ των “άνω προς τα κάτω”). Στη θεολογία, κατά τον Ζηζιούλα τουλάχιστον, η ΥΠΟΣΤΑΣΗ έχει της έννοια του ΠΡΟΣΩΠΟΥ, και τούμπαλιν. Μιλάμε για “προσωπική υπόσταση” και “ενυπόστατο πρόσωπο”. Γι αυτό άλλωστε και το "ΠΡΟΣΩΠΟ" πηγαίνει με το ρήμα "είμαι" και όχι με το ρήμα "έχω" : διότι είναι η υπόσταση, το θεμέλιο, η οντολογική βάση μιας πνευματικής πραγματικότητας (θεϊκής, ανθρώπινης, αγγελικής). Τώρα, από πλευράς μου θεωρώ ότι το "ΠΡΟΣΩΠΟ" σημαίνει όχι μόνο "ΥΠΟΣΤΑΣΗ" (όπως λέει σωστά ο Περγάμου) αλλά σημαίνει επίσης και "ΦΑΝΕΡΩΣΗ" (όπως λέει ο P. Evdokimov, από το "φαίνεσθαι" προς τα έξω). Αυτό είναι πολύ σημαντικό: «Πρόσωπο-Υπόστασις» και «Πρόσωπο-Φανέρωσις»· όχι μόνο το ένα (οντολογία) ούτε μόνο το άλλο (φαινομενολογία) αλλά και τα δυο μαζί. Για τον λόγο αυτό κάνω καταρχάς μια διάκριση (προσοχή: όχι διάζευξη), ιδιαίτερα χρήσιμη στη χριστολογία, μεταξύ υποστάσεως και προσώπου: μεταξύ "ΠΡΟΣΩΠΟΥ-ΥΠΟΣΤΑΣΗΣ" (=προσωπικής υπόστασης) και "ΠΡΟΣΩΠΟΥ-ΦΑΝΕΡΩΣΗΣ" (=προσωπικής φανέρωσης). Υποστηρίζω δηλ. ότι δεν έχουμε μόνο τη σχέση/διάκριση μεταξύ ΦΥΣΕΩΣ και ΥΠΟΣΤΑΣΕΩΣ αλλά και τη σχέση/διάκριση μεταξύ ΥΠΟΣΤΑΣΕΩΣ και ΠΡΟΣΩΠΟΥ και οι διαπλεκόμενες κατηγορίες μας είναι τρεις και όχι μόνον δυο: φύσις, υπόστασις, πρόσωπον.

Υπό την έννοια αυτή λέμε –και πρέπει να λέμε– ότι ο Χριστός "είχε" (ήταν) το ΣΑΡΚΩΜΕΝΟ πρόσωπο του Λόγου, το ΕΝΑΝΘΡΩΠΙΣΜΕΝΟ πρόσωπο του Λόγου. Όχι ότι ήταν ΑΠΛΑ το πρόσωπο του Λόγου, ούτε αντίστοιχα ότι ο Χριστός ήταν ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΣ α-πρόσωπος !!!!!!!! Έχουν χυθεί τόνοι μελάνης γι'αυτό το θέμα αλλά ξεκινούν από λάθος αφετηρία που είναι δύσκολο να εξηγήσω εδώ. Όταν λοιπόν σαρκώθηκε ο Λόγος, η δική του προσωπική ΥΠΟΣΤΑΣΗ, που ριζώνει στην ΑΙΩΝΙΑ ΣΧΕΣΗ του από/προς τον Πατέρα εν Πνεύματι (ad intra), παραμένοντας αναλλοίωτη, έγινε ΚΑΙ προσωπική ΦΑΝΕΡΩΣΗ, στις ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ τις ανθρώπινες (ad extra), στο ανθρώπινό του πρόσωπο. Σαρκώθηκε, με λίγα λόγια, η (αγιοπνευματική) σχέση του με τον Πατέρα, ως (αγιοπνευματικές) σχέσεις με τους συν-ανθρώπους. Και έτσι, έβαλε αυτές τις τελευταίες ανθρώπινες σχέσεις μέσα στην αιώνια σχέση του με τον Πατέρα. Κεντριζόμαστε στον Χριστό μέσω των σχέσεών του με μας (εν Πνεύματι). Και με τον τρόπο αυτό –κεντρισμένοι αγιοπνευματικά στον Χριστό από τον Χριστό– κοινωνούμε με τον Πατέρα.

Αυτή ακριβώς είναι η "οντολογική ΜΕΣΙΤΕΙΑ” του Χριστού (η ίδια η σαρκωμένη ύπαρξή του συνιστά οντολογικά μεσιτεία, το ότι δηλ. είναι ταυτόχρονα “ομοούσιος τω Πατρί”, από τη μια πλευρά, και “ομοούσιος ημίν” από την άλλη πλευρά) για την οποία μιλούσαμε τις προάλλες – σε διάκριση προς την "εκκλησιακή ΔΕΗΣΗ" της Παναγίας και των άλλων μελών της κοινωνίας του σώματος του Χριστού ("άγιοι"). Ουαί και αλλοίμονο αν αυτό το “ομοούσιος ημίν” κλονιστεί έστω και στο χιλιοστό, αν ο Χριστός πάψει να είναι άνθρωπος ακριβώς όπως εμείς κατά πάντα (παρεκτός της πτώσης μας). Διότι τότε η σωτηριώδης ομοουσιότητά του γίνεται μονή και όχι διπλή και παύει να λειτουργεί σωστικά για τον άνθρωπο. Διότι ο σαρκωμένος Χριστός είναι, “ο μεταξύ” του Πατρός και Ημών (Αδάμ), η σωτηριώδης πραγματικότητα που ονομάζουμε Sacramentum Patris, το μυστήριο-δώρο του Πατέρα.

9. Συμπερασματικά: Όταν λέμε ότι ο Χριστός  ΔΕΝ έχει (είναι) ανθρώπινο πρόσωπο ή ότι η ανθρωπότητά του είναι ΑΝΥΠΟΣΤΑΤΗ το λέμε για να αποκλείσουμε ένα σχήμα σύμφωνα με το οποίο ο Λόγος και ο Χριστός θα ήταν οντολογικά παράλληλοι ο ένας προς το άλλον (θεωρία των δυο υιών Παύλου του Σαμοσατέα)[1]. Δεν το λέμε όμως –και εδώ χρειάζεται προσοχή γιατί είναι λεπτή η διάκριση– για να πούμε ότι στερείται ανθρωπότητας ή προσωπότητας ανθρώπου όσο κι αν αυτό ακούγεται παράδοξο. Διότι την ΥΠΟΣΤΑΣΙΑ της ανθρωπότητάς του ο Χριστός την έχει στον Λόγο, στην υπόσταση του Λόγου, καθώς και την πραγματικότητα και τον ρεαλισμό της ανθρώπινής του προσωπότητας, του προσώπου του ως ανθρώπου, την έχει πάλι στην υπόσταση του Λόγου. Ο Χριστός έχει και ενυπόστατη ανθρωπότητα και πρόσωπο ανθρώπου οντολογικά ριζωμένα όχι στον εαυτό του αλλά στον Λόγο.

Επιπρόσθετα δεν μπορούμε να λέμε έτσι απλά ότι ο Χριστός ΔΕΝ έχει (είναι) ανθρώπινο πρόσωπο αν δεν διευκρινίσουμε πρώτα σε τι πρόσωπο αναφερόμαστε: σε “πρόσωπο-υπόσταση” (προσωπική υπόσταση) ή σε “πρόσωπο-φανέρωση” (προσωπική φανέρωση). Είναι αλήθεια ότι η προσωπική υπόσταση, το οντολογικό θεμέλιο του Χριστού είναι η ίδια η προσωπική υπόσταση του Λόγου σαρκωμένη. Το οντολογικό θεμέλιο του Ναζωραίου Ιησού είναι η προσωπική υπόσταση του Λόγου. Αυτό όμως σημαίνει τάχα ότι ο Χριστός στερείται ανθρωπίνου προσώπου, ανθρώπινης προσωπότητας ή ότι η ανθρωπότητά του είναι ανυπόστατη; Όχι καθόλου. Διότι μιλώντας για ανθρώπινο πρόσωπο, ανθρώπινη προσωπότητα, αναφερόμαστε τώρα στο “πρόσωπο-φανέρωση”, στην ιστορική προσωπική φανέρωση του Χριστού προς τους ανθρώπους, προς εμάς. Το “πρόσωπο-φανέρωση”, η προσωπική φανέρωση εν σαρκί του Ιησού εξωτερικεύει προς εμάς το σαρκωμένο “πρόσωπο-υπόσταση” του Λόγου, τη σαρκωμένη προσωπική υπόσταση του Λόγου του Πατρός. Όπως δεν μπορούμε λοιπόν να λέμε ότι ο Χριστός “στερείται ανθρωπίνου προσώπου” (με την τρέχουσα έννοια του όρου που σημαίνει σχέσεις, επιλογές, ψυχολογία κ.α.), όπως δεν μπορούμε δηλ. να λέμε ότι η ανθρωπότητά του είναι απρόσωπη, δεν μπορούμε και να λέμε έτσι απλά ότι η ανθρωπότητά του είναι ανυπόστατη. Και όπως η ανθρωπότητα του Ιησού, η ανθρώπινή του φύση είναι ενυπόστατη στην προσωπική υπόσταση του Λόγου (όχι στη θεία φύση του Λόγου) έτσι και η ιστορική προσωπική φανέρωσή του ως ανθρώπου είναι ριζωμένη στην προσωπική υπόσταση του Λόγου. Ο Λόγος, καθ’υπόστασιν, δηλ. προσωπικά, “σάρξ εγένετο”. Καθ΄υπόστασιν όμως όχι κατά φύσιν, αλλά κατ’οικονομίαν κένωσης προσωπικής (όχι φυσικής).

10. Καταληκτικά, ο συνάδελφος Χ. Α. έκανε μια ιδιαίτερα βαρυσήμαντη παρατήρηση πάνω στην θεολογική πρόταση του θεολόγου, φίλου της Λυδίας υποστηρίζοντας ότι ο “μονοπροσωπισμός” (το ένα πρόσωπο) στον Χριστό είναι στη συνέχεια των άλλων χριστολογικών παρανοήσεων-αιρέσεων. Αυτό ομολογώ πως δεν το είχα ποτέ σκεφτεί και βρίσκω ότι έχει απόλυτα δίκιο. Διότι άλλο σημαίνει το πρόσωπο ως ΥΠΟΣΤΑΣΗ, ως προσωπική υπόσταση της ταυτότητας (από την οπτική γωνία του μοναδικού οντολογικού θεμελίου, και άλλο το πρόσωπο (τα πρόσωπα) ως ΦΑΝΕΡΩΣΗ ως προσωπική φανέρωση της φύσεως (-ων) από την οπτική γωνία των διαφορετικών φύσεων), πράγμα που υποστήριξα παραπάνω: “Εμένα μου φαίνεται ως μια επικίνδυνη συνέχεια... Μονοφυσιτισμός-μονοενεργητισμός-μονοθελητισμός και τώρα μονοπροσωπισμός... Απο ότι φαίνεται με το χριστολογικο-ανθρωπολογικό δεν θα τελειώσουμε ποτέ..”.

Όταν αναφερόμενοι στα πρόσωπα-φανερώσεις, (προσωπικές φανερώσεις κατά φύσιν)  του Χριστού (δυο διαφορετικές) και μιλάμε για ένα μόνο πρόσωπο-φανέρωση  –συγχέοντας το υποστατικό πρόσωπο με τα φυσικά πρόσωπα– συγχέουμε τις φύσεις αλλά και την “Θεολογία” (ένα ενυπόστατο πρόσωπο και μία προσωπική φανέρωση - αιώνια) με την “Οικονομία” (το ίδιο ενυπόστατο πρόσωπο, το άκτιστο, το αιώνιο, όχι κάποιο άλλο, αλλά με εσχατο-ιστορική προσωπική φανέρωση). Όταν λοιπόν χρησιμοποιούμε “μονοπροσωπισμό” στη χριστολογία, στην πραγματικότητα  προβάλλουμε την Θεολογία επί της Οικονομίας αναιρώντας την ίδια την ετερότητα της Οικονομίας έναντι της Θεολογίας, την ίδια την ετερότητα της ανθρωπότητας του Χριστού έναντι της θεότητάς του. Και ο Θεός (η Θεολογία) καταπίνει τον Άνθρωπο (την Οικονομία), η αιωνιότητα ισοπεδώνει την ιστορία. Άλλωστε ο “μονοπροσωπισμός” στην Οικονομία δεν μας επιτρέπει να καταλάβουμε πως ορισμένες κινήσεις του Χριστού είναι ανθρώπινες και άλλες θεϊκές. Πέραν αυτού ο “μονοπροσωπισμός” προϋποθέτει την νεο-αλεξανδρινή αλλά καταρχάς την μονοφυσιτική “μία σύνθετη ΦΥΣΗ” (προσοχή όχι ένα σύνθετο ΠΡΟΣΩΠΟ, ή όπως το ονομάζω  –καλύτερα πιστεύω για να αποφύγω την εντύπωση του μονισμού– ένα κοινωνιακό ΠΡΟΣΩΠΟ), που βρίσκεται  ως a priori πίσω από τον μονο-ενεργητισμό και τον μονο-θελητισμό.

Ο Κ.Β. προσέθεσε “θα ήθελα να ρωτήσω τί εννοεί ο κ. Χ. Α. με τον όρο "μονοπροσωπισμός". Θεωρεί ότι υπάρχει μία αναβίωση παλαιών αιρέσεων (όπως του μονοφυσιτισμού, μονοενεργητισμού, κλπ) στην θέση ότι ο Χριστός είναι ΕΝΑ πρόσωπο ; Η απάντησή μου ήταν : “Δεν είμαι εξουσιοδοτημένος να απαντήσω στη θέση του Χ. ως προς τον όρο "μονοπροσωπισμός". Από πλευράς μου όμως θα απαντούσα : εξαρτάται από ποιά οπτική γωνία βλέπει κανείς το "πρόσωπο". Από την οπτική γωνία της "υπόστασης" ; (και τότε θα θεωρούσα αδιαπραγμάτευτον τον μονοπροσωπισμό), ή αντίστροφα από την οπτική γωνία της "φύσης" ; (και τότε θα διαφωνούσα με τον μονοπροσωπισμό και θα τον έβλεπα, πράγματι, στη συνέχεια αυτών ακριβώς των αιρέσεων)”. Ο Χ.Α. απάντησε: «Αδιαμφισβήτητα εννοώ κατά την φύσιν διαφωνώντας πλήρως με το αρχικό της ανάρτησης. Δεν είμαι εξ άλλου ειδικός και τον όρο μονοπροσωπισμός δεν το έχω δει κάπου αλλού. Τον "έφτιαξα" για να δείξω τη συνέχεια αυτής της άποψης με τις χριστολογικές αιρέσεις εννοώντας ότι ο Χριστός είναι πρόσωπο όχι μόνο ενδοτριαδικά αλλά και ανθρωπολογικά. Τον τρόπο αυτής της συνύπαρξης τον καταγράψετε ήδη. Εγώ ως μη ειδικός δεν έχω να προσθέσω κάτι. Βλέπω όμως τον κίνδυνο και από τα λίγα που γνωρίζω σε ζητήματα ιστορίας δογμάτων κατανοώ ότι χρειάζεται πολλή προσοχή καθώς διαβλέπω πάλι "μια από τα ίδια"»

Με αυτά έκλεισε η συζήτηση για αυτό το τόσο σημαντικό θέμα.

---

[1] Το απερινόητο μυστήριο του Χριστού συνίσταται στο ότι ο Λόγος και ο άνθρωπος είναι ταυτόχρονα "δυο" (ετερότητα) και "ένας" (ενότητα). Ούτε μόνο "δυο", ούτε μόνο "ένας". Σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να δούμε την προβληματική περί ανθρώπινης προσωπότητας του Χριστού. Το "δυο" δεν είναι αριθμητικό, προσθετικό, αλλά εκφράζει την "ετερότητα", το ασυγχύτως Λόγου και ανθρώπου όπως και το "τρια" στην αγία Τριάδα. Το "ένα" δεν είναι αριθμητικό, εκφράζει την κοινωνία, το "αδιαιρέτως" Λόγου και ανθρώπου. Είναι μεγάλη παρανόηση, πιστεύω, να αντιλαμβανόμαστε το "ένας" (Χριστός) και το "δύο" (στη χριστολογία), το "ένας" (Θεός) και το "τρεις" στην τριαδολογία αριθμητικά, οντικά. Οι αριθμοί είναι μυστηριακοί, δεν είναι οντικοί και εκφράζουν πάντα κοινωνία και ετερότητα. Δεν είμαι βέβαιος λ.χ. αν στην κλασική χριστολογία η "ενότητα" του Χριστού έγινε αντιληπτή με αυτόν τον τρόπο (λ.χ. από τον Κύριλλο Αλεξανδρείας), παρομοίως δε και στην κλασική τριαδολογία, αν η "ενότητα" του Θεού έγινε με αυτόν τον τρόπο αντιληπτή.