Πολιτισμός - σάκρα ή ένδυμα της θεολογίας;
Διερωτήθηκα
καταρχάς σχετικά με τη «σάρκα» και το «ένδυμα» της θεολογίας… (και αντίστοιχα
της εκκλησίας) ως χριστιανικής. Διότι διακρίνω αφετηριακά τη «σάρκα» από το «ένδυμα»
της θεολογίας (και της εκκλησίας) ανάλογα με τις γεωγραφικές περιοχές και τις
ιστορικές εποχές.
Πιστεύω
ειλικρινά πως η «σάρκα» της θεολογίας (και της εκκλησίας), ως χριστιανικής, δεν
μπορεί παρά να είναι «ευαγγελική και μυστηριακή». Τι θέλω να πω; Θέλω να πω να
αναφέρεται δομικά στο «πασχάλιο
μυστήριο του Χριστού» και στο «ευαγγέλιο της Βασιλείας του Θεού», σε αυτό και
τίποτε άλλο. Και ότι αυτή η «σάρκα» της θεολογίας (και της εκκλησίας) οφείλει να
παραμένει αναλλοίωτη, καθότι εσχατολογική στην ιστορία και όχι απλώς ιστορική, να μην εκφυλίζεται σε πολιτισμούς τους οποίους στην πραγματικότητα φοράει κατά καιρούς ως «ενδύματα». Άλλο «σάρκα» άλλο «ένδυμα» της σάρκας, η διαφορά είναι τεράστια.
Δεν
πιστεύω συνεπώς πως η «σάρκα» αυτή μπορεί να είναι κάποιος πολιτισμός ή κάποιοι
πολιτισμοί, έστω και χριστιανικοί ή εκκλησιαστικοί. Αυτοί είναι τα «ενδύματα» της «σάρκας» της
θεολογίας (και της εκκλησίας), όχι η ίδια η σάρκα, ανάλογα με τις γεωγραφικές περιοχές και τις ιστορικές
εποχές στις οποίες υπάρχει και ζει η θεολογία (και η εκκλησία): υπάρχει όμως και ζει «μυστηριακά» και
«ευαγγελικά», όχι «πολιτισμικά». Διότι τότε η θεολογία (και η εκκλησία)
εκπίπτει σε πολιτισμό, το «μυστήριο» εκκοσμικεύεται. Άλλο λοιπόν «ενδύματα»
(στον πληθυντικό), άλλο «σάρκα».
Σε
αντίθεση με τη "σάρκα" της θεολογίας (και της εκκλησίας), την «μυστηριακή»
και «ευαγγελική» όπως την προσδιορίσαμε προηγουμένως, τα «ενδύματά» της (στον
πληθυντικό) διαφοροποιούνται γεωγραφικά και αλλάζουν ανάλογα με τις «εποχές».
Και έτσι έχουμε μια «συνέχεια μέσω ασυνέχειας» της παράδοσης του «μυστηρίου»
και του ευαγγελίου στην εκκλησία: «μυστηριακή» συνέχεια και «πολιτισμική» ασυνέχεια. Διότι ποιά πολιτισμική συνέχεια μπορεί να υπάρξει
μεταξύ του σύγχρονου, νεωτερικού πολιτισμού μας και του προ-νεωτερικού,
μεσαιωνικού πολιτισμού; Για την θεολογία (και την εκκλησία) η συνέχεια είναι
θεμελιακά μυστηριακή και ευαγγελική (και αυτό είναι το αποφασιστικό), όχι
πολιτισμική. Συνέχεια είναι ο ίδιος Χριστός, όχι οι διαφορετικοί πολιτισμοί.
Με βάση τα
παραπάνω θα ήθελα τώρα να θέσω μερικά ερωτήματα.
1. Είναι
δυνατό να μιλάμε για "εκκλησιαστικό πολιτισμό" στον ενικό; Άραγε για
ποιόν από όλους τους πολιτισμούς της εκκλησίας μιλάμε; Ποιού αιώνα; Ποιάς γεωγραφικής
και πνευματικής περιοχής (βυζαντινής, ρωμαϊκής, συριακής) ; Μπορούμε να τα
βλέπουμε όλα ολιστικά και μονοδιάστατα από μια οπτική γωνία;
2. Επίσης
μπορούμε να ερωτοτροπούμε συνέχεια με έναν συγκεκριμένο πολιτισμό (παρωχημένο) στην
«εκκλησία» ως εκκλησία (όχι στην
Ελλάδα ως Ελλάδα, ή τη Ρωσία ως Ρωσία, εκεί είναι άλλο θέμα, μην τα μπερδεύουμε); Εκτός αν, παρά τα
λεγόμενά μας, ο πολιτισμός αυτός (ο μεσαιωνικός βυζαντινός) δεν είναι στην
πραγματικότητα μόνον το "ένδυμα" της εκκλησιακής θεολογίας αλλά η
ίδια η "σάρκα" της στη θέση του «πασχάλιου μυστηρίου του Χριστού» και
του «ευαγγελίου της Βασιλείας του Θεού». Η «σάρκα», επαναλαμβάνω, που είναι
αυτή του «προσώπου» κάθε χριστιανικής θεολογίας που είναι ο Χριστός της
αποστολικής πίστης (όχι ο βυζαντινός ή ο λατινικός Χριστός, ο φράγκικος ή ο
ρώσικος ή ο ελληνικός. Αυτά είναι βλάσφημα).
3. Οι Ορθόδοξες Εκκλησίες, αν θέλουν όντως να δουν "Χριστού
πρόσωπο" ως "Εκκλησίες" (όντως όμως να το δουν, όχι δήθεν) πρέπει να συγκεντρωθούν, να επικεντρωθούν στη
«σάρκα» του Χριστού, στο πασχάλιο «μυστήριό» του και στο εσχατολογικό
«ευαγγέλιο». Και να το κάνουν αυτό, έτσι όπως τις κόβω εδώ και δεκαετίες, θα
πρέπει νομίζω να νηστέψουν για 100 χρόνια από "πολιτισμό" (και
«πολιτισμούς»). Μα έτσι, θα ρωτήσει κανείς, δεν θα αποσαρκωθεί η Ορθόδοξη Εκκλησία;
Δεν θα
αποσαρκωθεί, μη φοβάστε, απαντώ, εάν βέβαια και εφ'όσον πιστεύει ότι η «σάρκα» της
είναι το «μυστήριο» και το «ευαγγέλιο». Ότι δηλ. η «σάρκα» της είναι
«μυστηριακή» και "ευχαριστιακή" (το μυστήριο του Χριστού) και όχι «πολιτισμική».
Το πολιτισμικό, ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό (βυζαντινό, μεταβυζαντινό, σλάβικο κ.λπ.) είναι το «ρούχο» της. Ρούχο όμως
πολιτισμικό του παρελθόντος που δεν πετάμε ασφαλώς, ούτε όμως αποθεώνουμε, αλλά ανακαινίζουμε σήμερα σε διάδραση με
τις σύγχρονες πολιτισμικές συνθήκες.
4. Το πασχάλιο
«μυστήριον» του Χριστού είναι λοιπόν η «σάρκα» της θεολογίας και όχι ο
«πολιτισμός»: ούτε ο βυζαντινός ούτε κανένας άλλος, ούτε ο νεωτερικός. Ο
«πολιτισμός», ο εκάστοτε «πολιτισμός» είναι το «ρούχο» της «μυστηριακής» (και
όχι πολιτισμικής) «σάρκας» της θεολογίας. Και το ρούχο αλλάζει, τροποποιείται για
να ντύνει κατάλληλα τη σάρκα, ανάλογα με τις εποχές.
Ας
αφήσουμε τις πολιτισμικές εξιδανικεύσεις, τις πολιτισμικές απολυτοποιήσεις, τους
πολιτισμικούς μεσσιανισμούς … στη θεολογία (και την εκκλησία). Υπάρχουν πολλοί
σαν τον γράφοντα που βαρέθηκαν να βλέπουν την ορθόδοξη θεολογία (και εκκλησία)
να ερωτοτροπεί και να απολυτοποιεί συνέχεια έναν "πολιτισμό" του
παρελθόντος. Η ορθόδοξη θεολογία (και εκκλησία), αν θέλει να είναι καταρχάς χριστιανική
(ως οφείλει), πρέπει να είναι δομικά «μυστηριακή»
και «ευαγγελική». Όχι δομικά
«πολιτισμική» και βυζαντινή. Η ιδιοπροσωπία της, επαναλαμβάνω, είναι «μυστηριακή και
ευαγγελική» ως ιδιοπροσωπία «εκκλησίας του Χριστού» (χριστοειδής ιδιοπροσωπία).
Δεν είναι ούτε «πολιτισμική» (βυζαντινή ιδιοπροισωπία), ούτε «εθνική» (ελληνική
ιδιοπροσωπία), ή «διεθνιστική» (ορθόδοξο τόξο).
5. Δεν
μπορούμε συνέχεια να ανακυκλώνουμε τα ίδια σφάλματα του παρελθόντος. Από τον 4ο
αι κ.ε. η ορθόδοξη εκκλησία και η θεολογία της ερωτοτροπούσαν με τον ρωμαίο
(βυζαντινό) καίσαρα και την αυτοκρατορία του. Ερωτοτροπούσαν πολλές φορές "πορνικά"
όπως γράφτηκε εδώ εύστοχα.
Από τον
15ο αι και μετά που δεν υπάρχει ούτε αυτοκρατορία, ούτε καίσαρας (βυζαντινός) η
Εκκλησία και η θεολογία ερωτοτροπεί με τον "βυζαντινό πολιτισμό" ως
υποκατάστατο της Αυτοκρατορίας (Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο). Και χωρίς να το
λέει ρητά δίνει βάση για έναν "ιδιότυπο πολιτισμικό μεσσιανισμό". Αν
αυτό θέλει, έχει καλώς: αλλά να το πει ξεκάθαρα για να το ξέρουμε κι εμείς οι
άλλοι, οι "εντός" και οι "εκτός".
